اهر نیوز – دکتر مهدی کاظم پور:به زمان ایلخانان مغول، تقویت و تجهیز گذرگاهای ارتباطی کشوردر جهت گسترش شبکه راههای مواصلاتی بین منطقه ای و درون منطقه ای صورت پذیرفته است. این امر، باعث تقویت و تجهیز شهرهای مستعد دارای قدرت ایفای نقش در راستای استفاده از موقعیت آنها جهت حمل و نقل جاده ای گردید. همزمان با دوره ایلخانی و انتخاب تبریز به عنوان پایتخت، اهمیت شهر اهر از جهات زیر: برخورداری از مرز مشترک با کشورهای آذربایجان و ارمنستان( که از طریق آنها خطوط ارتباطی دولت ایلخانی با اروپا، منطقه قفقاز ترکیه و حوزه مدیترانه برقرار می گردید)، قرارگیری در کریدورهای منطقه ای و فرامنطقه ای حمل و نقل، ویژگی منحصر بفرد جهت گمرکات و مرکز بارگیری کالا قابل بررسی است. ساخت پلی از دوره ایلخانی توسط خواجه رشید الدین فضل الله همدانی بر روی رود اهر چایی( در مسیر منتهی از اهر به تبریز)، قرارگیری برج خانبازی در مسیر بین اهر- کلیبر و نامگذاری یکی از دروازه های مهم تبریز به نام دروازه اهر توسط غازان خان، نشان از مورد توجه بودن این شهر در دوره ایلخانی را دارد. نتایج تحلیلی بدست آمده نشان می دهد، عامل اساسی پیشرفت این شهر را باید در ارتباط با تاثیر عوامل سیاسی، اقتصادی و جغرافیایی جستجو کرد که در توزیع خوشه ای شهرها، ییلاق و قشلاق های ایلخانان در آذربایجان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و آسیای صغیر به عنوان شهری واسط عمل می کرده است.
اهمیت شهر اهر در دوره ایلخانی در چند مورد قابل بررسی می باشد:
ویژگی ژئوپولتیک و استراتژیک شهر اهر از دیدگاه نظامی و امنیتی
حوضه آبریز قره سو با مساحتی بالغ بر ۱۴۱۶۱ کیلومتر مربع نزدیک به ۱/۲۱% از مساحت آذربایجان شرقی را در بر می گیرد. این حوضه متشکل از دو حوضه آبریز فرعی اهرچایی( رود اهر) و قره سو می باشد که در مجموع، حوضه کل قره سو را بوجود می آورند. شبکه های زهکشی حوضه آبریز قره سو با طول بیش از ۳۸۰۰ کیلومتر توانسته است قسمتی از فلات آذربایجان را بریده بریده ساخته، دره ها و دشت های قابل توجهی را بوجود آورد. ارتفاعات سبلان( با ۴۸۱۱ متر) نیز از عمده ارتفاعات این حوضه آبریز به شمار می رود که شاخه اصلی قره سو نیز از ارتفاعات بیش از ۳۵۰۰ متری دامنه جنوبی این کوه به نام آغلاغان چای سرچشمه می گیرد (خاماچی، ۱۳۷۰). شهرهای عمده و بزرگ حوضه آبریز قره سو: اهر، اردبیل، مشکین شهر، نمین، اصلاندوز، نیر و سرعین هستند. از جمله پارامترهای لازم جهت شکل گیری این شهرها در حوضه قره سو، بستر حاصلخیز آن جهت باغداری، کشاورزی و مراتع کوهستانی آن جهت فعالیت های دامداری است. با توجه به ویژگی های مذکور و استعداد های بالقوه منطقه، استقرارهایی در طول ادوار مختلف تاریخی در این مناطق شکل گرفته که در دروه اسلامی این مناطق به رونق و شکوفایی درخشانی نائل می شوند. شهرستان اهر از جمله شهرهای واقع شده در حوضه قره سو به حساب می آید که ویژگی های اقلیمی و حصار کوهستانی نقش بسزایی در روند شکل یابی و توسعه آن داشته است. آنگونه که از شکل های شماره دو و سه برمی آید، حوضه اهر- که شهر اهر در آنجا جای گرفته است- بخشی از یک فرو رفتگی است که در طول ۲۴۰ کیلومتر امتداد یافته و طول زیاد فرو رفتگی به ویژه موقعیت آن نسبت به رشته کوه های مجاور منشاء ساختمانی آن را نشان می دهد. در شکل شماره سه به خوبی می توان مسیر ریزش آبهای منشعب از دو رشته کوه شمالی و جنوبی به فرورفتگی مورد بحث را مشاهده نمود. حوضه رود اهر ۲۵۶۶ کیلومتر وسعت دارد و حدود دو سوم آنرا زمین های هموار و قابل کشت تشکیل می دهند. حوضه به صورت فلات مرتفعی است که با ارتفاعاتی از شمال، جنوب و غرب محصور شده است. شهر اهر تقریبا در مرکز حوضه در دهانه کیچیک چای و منطبق با شهرهای اسلامی، در مکانی میان رودهای اهرچایی و کیچیک چایی شکل یافته است. این دو جاده، شهر اهر را به اردبیل، تبریز و جلفا وصل می کنند. بدون تردید وجود زمین های حاصلخیز قابل کشاورزی در میان این دو رود، اصلی ترین عامل در استقرار اولیه این مکان به حساب می آید هرچند که نقش دو رود مذکور در تقویت سیستم دفاعی شهر را نیز نمی توان از نظر دور داشت. شمالی ترین رشته آذربایجان که بواسطه فرورفتگی دره ارس از کوههای ارمنستان جدا شده است( قره داغ یا ارسباران) نام دارد که توسط فرورفتگی دره اهر به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می شود. اهر به دلیل قرارگیری در این فرورفتگی و قرارگیری در مسیر گذرگاه های صعب العبورمناطق کوهستانی، بهترین مکان جهت ترانزیت کالا، عبور و اسکان نیروهای نظامی بوده است. همچنین این شهر به دلیل قرارگیری در یک منطقه کوهستانی و صعب العبور و پرتگاه های با قابلیت عدم دسترسی به آنها، در گذشته به عنوان قلعه نفوذناپذیر مورد توجه بوده است. وجود ارتفاعات صعب العبور حاشیه ای حوضه اهرباعث شده است که ارتباط محلی و ناحیه ای این شهر با شهرهای اطراف از طریق فرورفتگی های کف آن و از طریق گردنه ها صورت پذیرد. تسلط و اعمال نفوذ بر این گردنه ها در جهت کنترل نظامی و تجاری نقش حیاتی را در پیشبرد اهداف نظامی و تجاری در طول ادوار مختلف تاریخی در این منطقه ایفا کرده است. سه نمونه بارز از اینگونه گردنه ها: الف: گردنه ای است که کوه شیور را در ارتفاع ۲۴۰۰ متری قطع می کند. این گردنه، گذرگاه قدیمی محور اهر- کلیبر بوده ولی اکنون متروک مانده است. ب: گردنه جوشن است که در انتهای شمال غرب حوضه و در ارتفاع ۱۹۵۰ متر قرار دارد. ج: گردنه گویجه بل ( با ارتفاع۱۸۵۰ متر از سطح دریا) است که پس از قطع ارتفاعات در بین رودخانه اهر و کوههای صعب العبور، مسیر مناسبی را جهت ارتباط بین دو شهر اهر و تبریز فراهم نموده است.
منطقه اهر در طول دوره ایلخانی به لحاظ ویژگی سوق الجیشی و نظامی موقعیت خاصی داشته است. ایلخانان از طریق این منطقه بر ایالات گرجستان، ارمنستان و قفقاز مسلط می شدند و راه دسترسی دشت قبچاق به دریای سیاه و فلات ایران را در کنترل خود می گرفتند. علت توجه به شهر اهر در این دوره تا یک اندازه لزوم تمرکز قوای جنگی برای دفع تاخت و تازهائی بود که از شمال مملکت را تهدید می کرد. با مطالعه فرم محله ها، شبکه های ارتباطی و سایر اندامهای شهری در می یابیم که بخش تاریخی شهر اهر با تاثیر وتاثر از موقعیت نظامی و امنیتی خود در این دوره، از بافتی درونگرا و پیوسته تشکیل شده و شبکه ارتباطات آن به سبب خصوصیات تاریخی، اجتماعی و محیطی دارای شکلی ارگانیک و غیر هندسی بوده است. معابر اصلی و فرعی در بافت تاریخی این شهر، کم عرض ساخته شده که متاثر از رعایت اصول دفاعی جهت کندسازی حرکت دسته نظامی دشمن و به دلیل سرمای شدید منطقه صورت گرفته است.
قرارگیری در مسیرهای مواصلاتی:
متفاوت بودن پهنه های فضایی یک سرزمین، تنوع شرایط سیاسی و جغرافیایی اشکال متنوعی از سکونت و استقرار را به دنبال داشته است. جلگه ای یا کوهستانی بودن یک منطقه، میزان دسترسی به منابع آب، نحوه دسترسی به شبکه راه های ارتباطی و کانونهای تجارتی و برخی عوامل دیگر به نوبه خود در نظام استقرار، نحوه سکونت و پراکنش جوامع مختلف تاثیر به سزایی داشته است. در مقیاس کلی، استان آذربایجان شرقی از جمله مناطق خشک و کم باران بوده و متوسط بارندگی سالانه آن بین ۲۵۰-۶۰۰ میلی متر در نواحی مختلف آن در نوسان است. از اینرو مسئله کم آبی و محدودیت منابع آب، به عنوان یک عامل محدود کننده در شیوه زندگی و نظام استقرار سکونتگاها نقش داشته است. در کنار عامل آب، عوامل دیگری نیز چون قابلیت اراضی و ویژگی های توپوگرافی و … در نظام استقرار و تکامل سکونتگاه ها موثر بوده است. اگر چه نظام اسکان در این استان عمداتا متاثر از ویژگی های طبیعی آن است با این حال شکل گیری انواع خاصی از استقرار جغرافیایی مراکز سکونتی را که به نوعی تحت تاثیر عواملی چون توسعه شبکه ارتباطی را نمی توان نادیده گرفت. مطالعه بر روی شبکه راههای استان نشان می دهد که شهرهای پرجمعیت استان در کنار مواصلات و چهار راه های ارتباطی استقرار یافته اند. هر چند که پیدایش اولیه شهرها منوط به وجود شبکه راه های ارتباطی نبوده است ولی وجود راه های اصلی در رشد و ثبات جمعیتی این نقاط قابل انکار نیست. به عبارتی سهولت تردد و حمل و نقل، دسترسی آسان به مراکز عمده اقتصادی و اجتماعی منجر به جذب و ثبات جمعیت محسوب شده و در شرایط فراهم بودن سایر امکانات، خود به کانون توسعه و رشد بدل خواهد شد. در این مورد توسعه شبکه ارتباطی باعث در مدار توسعه قرار گرفتن شهرها( از قبیل تبریز، بناب، مراغه، اهر و…) شده و انزوای جغرافیایی و فقدان شبکه ارتباطی باعث کم توسعگی شهرهای چون هشترود، کلیبر، ورزقان و خاروانا شده است. گسترش شبکه راه های ارتباطی و توسعه فضایی شهرهای استان دارای ارتباط دو سویه بوده و در توسعه فضایی شهرهای استان اهمیت ویژه ای دارند بطوریکه موقعیت شهرها نسبت به شبکه ارتباطی با میزان توسعه یافتگی آن ارتباط معناداری دارد. شبکه راههای ارتباطی اصلی، شهرهای استان را به شکل زنجیره ای به هم متصل نموده و از سوی دیگر شهرهای با جمعیت بالا عمدتا در کنار شبکه راههای ارتباطی اصلی استقرار یافته و از موقعیت نسبی ویژه ای برخوردار شده اند. بطور کلی نظام استقرار شهرهای منطقه را با توجه به شبکه راههای ارتباطی می توان به شکل زیر بررسی نمود:
گروه اول:شهرهای گرهی منطقه که دراین زمینه، شهر تبریز بر روی نقشه منطقه از سایر نقاط متمایز می شود چرا که این مرکز با چند محور ارتباطی عمده، در مرکز شبکه ها و محورهای اصلی ارتباطی واقع شده است.
گروه دوم:شهرهایی که به لحاظ نظام استقرار دارای موقعیت سه راهی هستند همانند: اهر، خسروشهر، صوفیان، بستان اباد، بناب و… که همین امر موجب مزیت نسبی مکانی این شهرها شده است.
گروه سوم:شهرهایی با ارتباطی در دو جهت است که عمدتا می توان از آنها تحت عنوان شهرهای عبوری نام برد. این شهرها نسبت قابل توجهی از شهرها را شامل می شوند و در مسیرمحورهای عمده ارتباطی قرار گرفته اند.
گروه چهارم:شامل شهرهای فاقد ارتباط پیوسته مناسب است و معمولا این شهرها به دلیل موقعیت جغرافیایی و ضعف شبکه ارتباطی بصورت نقاط بن بست عمل می کنند. این شهرها بصورت شهرهای کوچک هستند که طی فرایند تکوین خود از روستا به شهر تبدیل شده اند که بخش عمده ای از شهرهای استان را شامل می شوند.
تقویت و تجهیز گذرگاهای ارتباطی کشور در دوره ایلخانی در راستای بهره برداری از مزیتی منطقه ای با اولویت زیر: گسترش شبکه های بین منطقه ای و درون منطقه ای متناسب با ضرورت و الزامات اقتصادی و اجتماعی و نیازهای هر منطقه، ایجاد تناسب و پیوستگی بین مراکزها یا شبکه ارتباطی در جهت افزایش کارایی متقابل میان آنها، فراهم سازی ارتباطات نظامی در مسیرهای منطقه ای از طریق استقرار شهر به شهر، تقویت و تجهیز شهرهای مستعد جهت تبدیل آنها به شهرهای دارای قدرت ایفای نقش در راستای استفاده از موقعیت منطقه ای منطقه و پیوند بین راه و ترابری یا بخش های صنعت و بازرگانی با اولویت استفاده از حملو نقل جاده ای در مسیرهای مواصلاتی به منظور کاهش ترددهای دور برد. اهر در گذشته، به دلیل برخورداری از مرز مشترک با کشورهای آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان که از طریق آنها خطوط ارتباطی با اروپا، منطقه قفقاز ترکیه و حوزه مدیترانه برقرار می گردید، قرارگیری در کریدورهای منطقه ای و فرامنطقه ای حمل و نقل، پیشینه غنی فرهنگی در پذیرش نوآوری، فرهنگ و زبان مشترک با کشورهای همجوار، ویژگی منحصر بفرد جهت گمرکات و مراکز تخلیه و بارگیری کالا مورد توجه ایلخانان مغول قرار می گیرد. قرارگیری این شهر در مسیرهای مواصلاتی تبریز- باکو، تبریز- اردبیل، اردبیل- ارمنستان نقش به سزایی را در پیشرفت این شهر در طول ادوار مختلف تاریخی ایفا کرده است. ساخت پلی از دوره ایلخانی توسط خواجه رشید الدین فضل الله همدانی بر روی رود اهر چایی و در مسیر منتهی از به تبریز، قرارگیری برج خانبازی در مسیر بین اهر- کلیبر و نامگذاری یکی از دروازه های مهم تبریز به نام دروازه اهر، توسط غازان خان نشان از مورد توجه بودن این شهر در دوره ایلخانی است.
مناسب بودن جهت اسکان عشایر
منظور از کوچروی آنگونه از شیوه زندگی است که در آن انسان از راه پرورش حیوانات و برخورداری از فراورده های کشاورزی زیست می کند و در پی چراگاههای طبیعی، سالیانه از محلی به محل دیگر کوچ می کند. استان آذربایجان شرقی دارای ویژگی های اکولوژیکی مختلفی است و شیوه زندگی در برخی نواحی آن علاوه بر یکجانشینی، از نوع کوچ نشینی نیز به چشم می خورد. در سطح استان، بررسی ها نشان می دهد در شهرهایی همچون اهر، کلیبر، ورزقان و جلفا بخشی از جمعیت به شیوه کوچروی امرار معاش می کنند. تطبیق پهنه های ییلاق و قشلاق، عشایر محدوده با نقشه طبقات ارتفاعی گواه این مدعا است که بین نظام استقرار عشایر در چارچوب مناطق ییلاقی – قشلاقی و طبقات ارتفاعی محدوده رابطه معناداری وجود دارد بطوریکه پهنه های قشلاقی منطبق با طبقات ارتفاعی پائین با ارتفاع کمتر از ۱۲۰۰ متر از سطح دریا بوده است. در این زمینه مناطق جلگه ای شمال و شمال شرق شهرستان کلیبر، شرق شهرستان اهر، غرب و بخشی از شمال غرب شهرستان مرند به عنوان مناطق قشلاقی مورد توجه عشایر در فصول سرد سال می باشد. در فصول گرم سال که دسترسی به هوای خنک، آب و مراتع برای چرای دام یک امر مسلم است از اینرو آغوش ارتفاعات منطقه، از جمله ارتفاعات قره داغ، ارتفاعات قوشا داغ در جنوب شهر اهر و … پذیرای عشایر منطقه بوده است. از لحاظ زمین شناختی،ساختمان های طاقدیسی و ناودیسی منطقه اهر به واسطه فعالیت های زیاد زمین ناحیه، دارای فراوانی بوده و به سبب ویژگی خاک منطقه، مناسب جهت دامداری است. حدود بیش از ۸۱% کل خاک های ناحیه شمال شرق را خاک های نوع تیپ کوهی به خود اختصاص داده اند. واحد ارضی شامل کوههای مرتفع با قلل مدور و متشکل از سنگ های آهکی نرم و آتشفشانی است. شیب این واحد بین ۳۰ تا ۱۰۰% بوده و دارای ارتفاعی از ۱۵۰۰ تا ۳۰۰۰ از سطح دریا بوده و عموما دارای خاک های کم عمق همراه با بیرون زدگی سنگ های زیاد هستند. این واحد دارای پوشش متوسط یا نسبتا خوب گیاهان مرتعی بوده و بصورت چراگاه فصلی و در بعضی قسمت ها در دامنه دیمکاری و در حاشیه دره ها بصورت باغات مورد استفاده قرار می گیرند.
در منطقه ارسباران: ۱- کوه جلاداغ در جنوبغربی اهر، محل ییلاق ایل حاج علیلو و قره خانلو ۲- ما بین بخش هریس و اهردر جنوب، کوه قوشه داغ محل ییلاق ایل شاهسون، طوایف قره چورلو و بایبوردلو ۳- کوه شیور در شمال، محل ییلاق ایلات و طوایف چلیبانلو ۴- کوه مشکعنبر در شمالغربی با گردنه هایی به همین نام، محل ییلاق طوایف حاج علیلو و یاغ بستلو ۵- کوه سامبران در منطقه یافت کلیبر با گردنه معروفش به نام سامبران، محل ییلاق طوایف حسینکلو و کوههای گویجه بل در جنوبغربی اهر، محل ییلاق ایلات قراخانلو و مدولو می باشند.
به دلیل ویژگی کوهستانی و ویژگی محیطی مناسب منطقه جهت دامداری، از قدیمی ترین شواهد استقرار در منطقه از دوره مفرغ میانی تا دوره قاجار، شیوه معیشت در این مناطق متکی بر دامداری و کشاورزی بوده است. در دوره مغول با انتخاب دره رود جغتو و صحرای مغان به عنوان قشلاق، منطقه قره داغ آذربایجان و آلاداغ ارمنستان نیز به عنوان ییلاق انتخاب می گردند. این شهر در این دوره در توزیع خوشه ای ییلاق و قشلاق آنها، به عنوان شهر سه راهی و دروازه ورودی به آنها عمل می کرده است.
نتیجه گیری:
شهر اهر از شهرهای مهم و حاکم نشین آذربایجان در قرون میانی اسلام است که به دلیل موقعیت ژئوپلتیک خود در دوره ایلخانی مورد توجه امرای ایلخانی قرار می گیرد. وجود رشته کوهستانی قره داغ با قابلیت صعب العبور بودن آن، امکان ارتباط شهرهای شمال و جنوب ارس را از طریق گذرگاه ها و گردنه های میان کوهی امکانپذیر ساخته است. بر همین اساس و به دلیل قرارگیری شهر اهر در مسیر مواصلاتی جاده های منتهی به باکو، نخجوان، ارمنستان، تبریز و اردبیل و همچنین جایگیری آن در مسیر توزیع خوشه ای ییلاق و قشلاق های ایلخانان مغول، کنترل و اعمال نفوذ بر این شهر در جهت حفظ و نگهداری از این جاده های مواصلاتی توسط امرای ایلخانی را حیاتی کرده بود. در این راستا، ساخت پلی بر روی رود اهر چایی( رود اهر) توسط خواجه رشید الدین فضل الله همدانی در مسیر منتهی به تبریز و همچنین وجود برج خانبازی در مسیر منتهی از اهر به کلیبر که از طریق آن ارتباط با شهرهای شمالی رود ارس برقرار می شده است نشان از تفوق و اعمال نفوذ امرای ایلخانان مغول بر این مناطق و جاده های مواصلاتیآن است. قرارگیری این شهر در ناحیه ای میان ایالت ارمنیه و آذربایجان که در منابع و متون قرون اولیه و میانی اسلامی هم به آن اشاره شده و دست به دست شدن این شهر در دست نیروهای جنگی و نظامی نشان می دهد که این شهر از حیث اثرگذاری، عاملی تاثیرگذار بر مولفه امنیت ملی بوده است. علاوه بر این، همزمان با دوره ایلخانی و گسترش ارتباط تجاری با شرق و غرب، شهرهای مواصلاتی از قبیل شهر اهر علاوه بر اهمیت خود در جهت محافظت از حدود و صغور متصرفات دولت ایلخانی در کنار رود ارس، نقشی اساسی را در ترانزیت کالا و مبادلات تجاری منطقه ایفا می کرده است. این امر پس از به صدارت نشستن غازان خان و تبدیل شدن آن بهکانونی جهتتجار روم و فرنگ ، در جهت حفظ خطوط جاده های مواصلاتی و تجاری دولت ایلخانی بامناطق آن سوی رود ارس اهمیت زیادی پیدا می کند.
با مطالعه بافت تاریخی و کهن شهر اهر مشخص گردید که توپوگرافی، موقعیت جغرافیایی و مولفه امنیتی و نظامی، عاملی تاثیرگذار بر شکل هسته تاریخی آن بوده بر همین اساس کوچه ها و معابر آن به سبب جلوگیری و کندسازی حرکت نظامی دشمن باریک و تنگ ساخته شده است. بافت تاریخی شهر اهر و بناهای باقیمانده از دوره سلجوقی و ایلخانی در قسمت جنوبی شهر و در مکانی بین رود کیچیک چایی( رود کوچک) و اهر چایی( رود اهر) واقع شده که بستر حاصلخیز این دو رود و همچنین نقش آنها در مولفه نظامی امنیتی، مهمترین عنصر در شکل گیری اهر در این قسمت از منطقه بوده است.