چرا در زمان فتحعلی‌شاه قاجار ؛ خان نشین قاراداغ از قاجاریه متحد دیرین خود فاصله گرفت ؟

عباس میرزا نائب السلطنه

نویسنده : دکتر یوسف دیزماری

کاظم خان قراجه‌داغی از نسل جلیله خلفای دیزمار ارسباران با محمد حسن خان قاجار بسیار دوست بود و در تمامی مراحل در رکاب او با مخالفان خان قاجار بویژه آزادخان افغان جنگیده بود.به نظر اینجانب موضوعی که این دو خان بزرگ را به هم نزدیکتر کرده بود دشمنی با نادرشاه افشار و کریم خان زند بود.زیرا نادر شاه چشمان کاظم خان را در آورده بود و در تمامی عمر خود در تعقیب محمد حسن خان قاجار بود.کریم خان زند نیز بارها توسط خان قاجار و خان قره‌داغ منهزم شده بود.در سال 1758 میلادی محمد حسن خان قاجار هنگام عقب نشینی به سمت گرگان کشته شد و نتوانست به حکومت ایران دست یابد. کریم‌خان زند نیز کاظم خان قراجه‌داغی را در شیراز رئیس مشاورین خود کرد و نگذاشت خان نشین‌ها همانند سابق در آذربایجان به حیات خود ادامه دهد.بعد از انتقال کاظم خان قراجه‌داغی به شیراز در سال 1763 میلادی،فرزندش بنام مصطفی قلی‌خان قراجه‌داغی حاکم قره‌داغ گردید.او مرکز خان نشین قره‌داغ را از اهر به قریه جنت مثال کردشت منتقل کرد.کریم خان تمامی خان نشین‌های آذربایجان را مجبور کرد تا از حاکم ایالتی آذربایجان (مستقر در تبریز) اطاعت کنند.در طول حکومت کریم خان یعنی از سال 1750 میلادی ، در قره‌داغ به ترتیب کاظم‌خان قراجه داغی و مصطفی قلی‌خان ولد کاظم خان حکومت کردند.کریم خان زند در سال 1779 میلادی فوت کرد.با فوت کریم خان زند ؛خان‌های محلی درصدد حاکمیت بر ایران برآمدند.قویترین آنها آقا محمد خان قاجار ولد محمد حسن خان قاجار بود که همانند کاظم خان قراجه‌داغی در بین ناز و نعمت کریم خان در شیراز زندانی بود و اجازه نداشتند به زادگاه خودشان برگردند. در نزد اهالی تبریز همواره محمد حسن خان قاجار و کاظم خان قراجه‌داغی سابقه نیکی از خود بجا گذاشته بودند و بسیار خوشنام بودند.در سال 1780 میلادی شهر تبریز در اثر زلزله خسارات فراوانی دید .آقا محمد خان در سال 1782 میلادی در ساری تاجگذاری کرد. در سال 1791 میلادی  صادق‌خان شقاقی حاکم جدید سراب و گرمرود ، تبریز را گرفت و به بدرفتاری با اهالی پرداخت.صادق خان شقاقی وقتی از حضور آقا محمد خان قاجار در نواحی طارم و خلخال خبردار شد از تبریز به سمت سراب گریخت.آقا محمد خان فوراًً به سمت سراب لشکر کشی کرد و پس از تسخیر دژ سراب به سمت اردبیل رهسپار گردید و پس از اردبیل از طریق مشکین و اهر قصد داشت روانه تبریز شد.در میانه راه در چمن اشکنبر اهر به تدبیر مصطفی قلی‌خان قراجه‌داغی ولد کاظم خان و حاکم خان نشین قره‌داغ ، اغلب خوانین آذربایجان با آقا محمد خان بیعت کردند و بدین ترتیب کل آذربایجان از جمله شهر تبریز بدون خونریزی حاکمیت خان قاجار را پذیرفت.در سال 1794 میلادی لطفعلی‌خان زند آخرین بازمانده خاندان زند توسط آقا محمد خان قاجار فرزند محمد حسن خان قاجار رئیس ایل اشاقه باش قاجار بطرز دردناکی کشته شد در این زمان اسماعیل خان ولد مصطفی قلی‌خان و نوه کاظم خان قراجه‌داغی حاکم قره‌داغ بود. در زمان فتحعلی‌شاه قاجار و ولیعهدی عباس میرزا روسیه به قلمرو ایران در شمال ارس دست درازی کرد و دو دوره جنگ بر کشورمان تحمیل شد. در دوره اول جنگ‌های ایران و روس (1813-1804) شادروان عباسقلی‌خانقراجه‌داغی  حاکم خان نشین قراجه‌داغ بود.منابع روسی نشان می‌دهد که  در خلال جنگ بین عباسقلی‌خان و  سیسیانوف فرمانده گرجی‌تبار امپراطوری روسیه ( 1754 میلادی -1806میلادی ) نامه‌هایی رد و بدل می‌شده است.این امر عباس میرزا نائب‌السلطنه را علیرغم جانفشانی نیروهای قره‌داغی نسبت به این خان نشین بدگمان کرده بود.از این رو عباس میرزا او را برکنار کرد. دوره دوم جنگ‌های ایران و روس (از 1826 میلادی لغایت 1828 میلادی) با حکومت محمد قلی‌خان بر قراجه‌داغ مصادف بود.در این جنگ نیز اهالی قره‌داغ در راه  بازپسگیری مناطق از دست رفته ایران جانفشانی نمودند. در منابع تاریخی علاوه بر محافظین قلعه کردشت دیزمار، از وفاداری ایلات قره‌داغ از قبیل حاج علیلو ، قراچورلو ، بایبردلو و بویژه عساکر سلحشور بزرگترین قریه دیزمار (در آن موقع) یعنی اندریان واقع در محال دیزمار ارسباران به عنوان حافظان تمامیت ارضی ایران بارها یاد شده است.در سال 1806 میلادی و در خلال دوره اول جنگ‌های ایران و روس ، عطا اله خان شاهسون ساری بیگلو از طرف عباس میرزامأمور کوچ دادن شش هزار خانوار از ایلات قره باغ همانند چلبیانلو،پسیان،الیاسکانلو،قاجار و ...به قره‌داغ گردید.اهالی قره‌داغ که شغل اصلی آنها دامداری و کشاورزی است بر خلاف عباس میرزا ولیعهد فتح‌علی‌شاه قاجار با این جنگ‌زدگان درگیر می‌شدند و از این رو خان نشین قره‌داغ با استقرار دائمی آنها در قره‌داغ مخالف بودند.پس از پایان جنگ در سال 1828 میلادی ، محمد قلی خان بدلیل اختلاف با عباس میرزا به امپراطوری روسیه پناهنده گردید و در شهر شوشا ساکن شد و در آن شهر با درجه سرهنگی درگذشت.در آن سوی ارس خلفای دیزمار (فرزندان محمد قلی‌خان) با نام خانوادگی "قره‌داغسکی"معروفند و افراد شاخصی از آنها به منصه ظهور رسیده‌اند.بدین ترتیب خان نشین قره‌داغ متلاشی گردید.

منبع: دیزمار ارسباران