در دل ناحيه آذربايجان ( شمال شرقي استان آذربايجان شرقي)، ناحيه ي كوچك تري به نام ارسباران يا قره داغ شكل گرفته است كه به خاطر ويژگي هاي فرهنگي و اجتماعي و طبيعي اش، ناحيه به حساب مي آيد. مركز قره داغ يعني اهر قدمت بالايي دارد و در برخي از دوره هاي تاريخي حاكم نشين بوده است. عنوان ارسباران در سال 1314 به اين منطقه اطلاق شده و قبل از آن ( از دوره صفوي به بعد ) عنوان قره داغ يا قراجه داغ به آن اطلاق مي شده است. در برخي منابع قديم و حتي دوره صفويه از اسامي « آراز بار» و « ارسبار» نيز استفاده شده است. یونانیان به منطقه‌ای که پیرامون رود ارس قرار داشت، به تقلید از پارسیان آراکسینا می‌گفتند.
ارسباران با قريب چهارصد هزار نفر جمعيت و به مساحت بيش از 12 هزار كيلومتر مربع شامل 18 محال با يك هزار روستا ( بايبوردي، 1341) مي شود و امروزه شهرستان هاي اهر، كليبر، ورزقان، هريس، خداآفرين و هوراند را شامل مي شود. اين منطقه داراي مناطق كوهستاني و جنگلي و دشت مي باشد و رودخانه هاي مهمي چون اهرچاي و آجي چاي، ايلگنه چاي و كليبرچاي و ارس در آن جريان دارند. دو رشته كوه بزرگ يعني قره داغ و قوشاداغ نيز تماماً در اين منطقه كشيده شده اند. جنگل هاي ارسباران كه در فهرست ميراث جهاني قرار گرفته، با 164 هزار هكتار تماماً در اين منطقه واقع است. اكثر جمعيت عشاير استان آذربايجان شرقي نيز در اين منطقه سكونت دارند.
كشاورزي، دامداري، باغداري، معدن و گردشگري از توان هاي مهم محيطي منطقه ارسباران به حساب مي آيد.
منطقه ارسباران از نظر تاريخي بسيار غني است و گورستان ها و تپه ها و محوطه ها و شهرهاي باستاني بسياري مانند قوبول دره سي، ميدان هوشنگ شاه، تپه شتربان، اژدهاداشي، لاريجان، گونجيك، زردخانه، ورگهان، چئراغلي، زرنق و...، كتيبه هاي اورارتويي مانند سغندل ورزقان و شيشه اهر، همچنان قلعه هاي بسياري مانند بابك، پشتو، جوشين، آوارسين، قهقهه، آغجاقلعه، نودوز، كردشت و... مساجد قديمي چون مسجد جامع اهر و خاروانا، بازار تاريخي اهر، كاروانسراهاي قديمي چون گويجه بئل و گورادره در اهر، خانه هاي قديمي چون خانه دكتر قاسم خان اهري و اميرارشد قراجه داغي، امامزاده ها چون امامزاده سيدلر در اهر، امامزاده سيد ابراهيم در ورزقان، امامزاده سيدمحمد در نوجه مهر، امامزاده شاه قاسم در كليبر و امامزاده هاي متعدد ديگر. پل هاي تاريخي چون دو پل قديمي خداآفرين كه گفته مي شود قديمي ترين پل هاي ايران هستند، پل ونيار ( صفوي اهر)، حمام هاي قديمي مانند حمام كردشت و بناهاي قديمي به ويژه بقعه شيخ شهاب الدين اهري و برج دوزال از جمله آثار تاريخي مهم اين منطقه هستند.
اين منطقه همواره شاهد جنگ هاي خونين بوده است. چه در دروه صفوي كه عثماني ها در شهر اهر « قانلي گؤل » ـ بركه خون ـ راه انداخته بودند و چه در دوره فتحعلي شاه قاجار كه جنگ هاي ايران و روس اتفاق افتاد و عهدنامه هاي گلستان و تركمانچاي منعقد گرديد و بخشي از سرزمين ايران مان از دست رفت و چه در جريان جنگ هاي جهاني اول و دوم كه اين منطقه از ايران به اشغال روسها درآمد. در جنگ جهاني دوم كه شوروي به اشغال ايران دست زد، ابتدا از منطقه ارسباران با نيروهاي زميني وارد شد و همزمان هواپيماهاي آن شهر اهر را بمباران كردند و بيش از 90 نفر از مردم اين شهر كشته شدند. در واقع اهر اولين شهر ايران بود كه در جنگ جهاني دوم و دقيقاً سوم شهريور سال 1320 توسط شوروي ـ متفقين ـ بمباران شد. در جريان جنگ هاي ايران و روس كه عباس ميرزا ـ وليعهد فتحعي شاه ـ فرمانده جنگ بود،، اين منطقه و شهر اهر مدتى مركز فرماندهى عباس ميرزا بود و مردم مبارز ارسباران در جنگ با روسها رشادت هاي بسياري بروز دادند. وقتي هم كه عهدنامه هاي تركمانچاي منعقد شد، اسد اله سلطان از ايل حاج عليلوي قره داغ كه 9 فرزندش در راه ميهن شهيد شده بودند، نزد عباس ميرزا رفت كه در 12 تن از فرزندان و نوادگانش نيز با او بودند. اسد اله سلطان به عباس ميرزا اعلام كرد كه حاضرم خود و اين 12 تن نيز در دفاع از كشور شهيد شوند ولي عهدنامه تركمانچاي منعقد نشود. اسد اله سلطان اولين كسي بود كه از اين عهدنامه با صفت « ننگين » نام برد.
منطقه ارسباران در جريان جنگ تحميلي 8 ساله و دفاع مقدس 1200 شهيد تقديم دين و ميهن كرده است. از سال 1390 هر سال در اين منطقه يادواره شهداي ارسباران برگزار مي شود كه ابتدا در اهر و سال گذشته در كليبر برگزار شد. در يادواره اول و در پيامي كه از آيت الله نوري همداني قرائت شد، نام اسداله سلطان نيز برده شد.
شخصيت هاي بزرگي چون شيخ شهاب الدين اهري، علامه جعفري، ستارخان، ميرزا طاهر خوشنويس، آيت الله كوه كمري، قطبي اهري، كلنل محمد تقي خان پسيان، حكيم ابوالقاسم نباتي، عندليب قراجه داغي، ساري عاشيق،آيت الله برقي، آيت الله نجفي، ميرزا جعفر قراجه داغي، محمد طاهر قراجه داغي از شخصيت هاي بزرگ اين منطقه هستند. از شخصيت معاصر اين منطقه مي توان؛ پرفسور محمود آخوندي ( نخستين پرفسور حقوق و پدر دادرسي ايران )، عليرضا مدقالچي ( چهره ماندگار و رئيس انجمن رياضي كشور) را نام برد.
كوهستان هاي « قره داغ » در نيمه ي شمالي و « قوشاداغ» در نيمه ي جنوبي آن كشيده شده و قله هاي بلندي چون « كيامكي » با ارتفاع 3314 متر و « قوشاداغ » با ارتفاع 3150 متر در اين رشته كوه ها واقع اند. گوشه ي شمال شرق اين منطقه « گوراديز» تنها 140 متر ارتفاع دارد. در نتيجه ي فعاليت هاي آتش فشاني دوران سوم زمين شناسي، رشته كوه قره داغ از معادن مس سرشار است و معادن قابل توجه ديگري همچون طلا، سرب، روي، نفلين سينيت، آهن و... در آن وجود دارد. از معادن مهم مس در اين زون كه يكي از زون هاي 20 گانه ي معدني كشور به حساب مي آيد، مس سونگون و مزرعه و از معادن مهم آهن در آن، معدن جويبند مي باشد.
جنگل هاي ارسباران كه ميراث جهاني شناخته مي شود و در سازمان يونسكو ثبت نيز شده است، يكي از مناطق جنگلي مهم كشور به حساب مي آيد. اين منطقه از تنوع گونه هاي گياهي و جانوري قابل توجهي برخوردار است. از برنج و انار و پنبه و زعفران و سماق تا گيلاس، زغال و ذرت و چغندرقند و گندم و لوبيا و عدس و از سيب و انگور و توت و هندوانه و تمشك و گلابي و زالزالك و انجير در آن مي رويد.
ارسباران حتي نام خيابان و فرهنگسرايي در پايتخت كشورمان را به خود اختصاص داده است و با جنگل هاي هميشه سبزش جهاني نيز شده است. اما زلزله تابستان امسال باعث شد كه ارسباران با نگاهي تازه ديده شود. زلزله 21 مرداد ابتدا با نام « اهر، هريس و ورزقان» خوانده مي شد اما طولي نكشيد كه عنوان ارسباران و قره داغ در محافل علمي و خبري مطرح شد. زلزله در منطقه مياني ارسباران رخ داده بود و حدود 5 هزار كيلومترمريع از اين منطقه را تحت تأثير قرار داده بود. عنوان ارسباران وقتي زنده تر شد كه پس از وقوع زلزله رهبر معظم انقلاب در سفري به اين منطقه و بازديد از روستاهاي تخريب شده و ديدار با مردم زلزله زده ي اين منطقه فرمودند؛ « مردم مؤمن ارسباران كه اكنون اين منطقه دچار حادثه زلزله شده همواره به رشادت و شجاعت مشهور بوده اند». پس از آن بود كه توجه به اين منطقه از سوي مسئولان ابعاد تازه اي پيدا كرد و پس از آن بنرها هاي بسياري با عبارت « ارسباران سرزمين شجاعت است» و « منطقه ارسباران، منطقه شجاعت است»، به نقل از مقام معظم رهبري در ميادين شهرهاي اين منطقه در برابر ديدگان قرار گرفت.
حكيم ابوالقاسم نباتي شاعر و عارف بزرگ قرن سيزدهم كه مدتي را در بقعه شيخ شهاب الدين اهري بيتوته كرده است، منطقه قراجه داغ ( ارسباران) و مقام شيخ شهاب الدين اهري را چنين به شعر آورده است:
اي خوشا خاك قراداغ كه خُلد آيين است
بوسه گاه ملك و مهبط حورالعين است
عرش با آن عظمت سجده كند بر خاكش
زانگه آرامگه شيخ شهاب الدين است
برگرفته از وب سایت دومین همایش فرصت های سرمایه گذاری شهرستان اهر