شبيه ترين بنا به بقعه شيخ صفي

<گنبد الله الله>شبيه ترين بنا به بقعه شيخ صفي
سفر به خاروانا، آخرين استراحتگاه لشكريان نادرشاه

نويسنده: هادي پرونده

بازديد از روستاي «گوي گنبد» از توابع بخش خاروانا براي خيلي ها سفر به ناکجاآباد است، اگرچه بسياري از گردشگران به اين منطقه لقب پشت کوه قاف را داده اند، ولي خاروانا در طول تاريخ همواره به عنوان يک گذرگاه مهم و استراتژيک در شمال غرب ايران به حساب مي آمد. اين در حالي است که ميراث به جاي مانده از دوره سلجوقي و آثار متعدد مغولان گواه روزگار پررونق عهد عتيق در خاروانا و روستاي گوي گنبد است.
    سپاهيان نادرشاه هرگاه به سوي قفقاز و داغستان رهسپار مي شدند، خاروانا آخرين محل استراحت لشکريان بود. ازدوران قاجاريه تا به امروز نيز خاروانا و روستاهاي تابعه آن به علت قرار گرفتن در نوار مرزي ايران با ارمنستان به عنوان يکي از نقاط استراتژيک، نظامي و سياسي مورد توجه است. اين منطقه داراي پتانسيل هاي عظيمي چون مناظر زيبا و کوهستاني، معادن مختلف مس، سيمان، گرانيت و بزرگ ترين معدن طلاي خاورميانه است.
    از جمله آثار تاريخي و باستاني اين منطقه مي توان به مسجد جامع تاريخي خاروانا، مجموعه 4 هزار ساله (علشهر و اژداها داشي)، قلعه جوشين، گنبد الله الله و بقعه سيد جبرييل اشاره کرد.
    از ميان 48 روستا و 2 دهستان بخش خاروانا، روستاي گوي گنبد داراي جاذبه هاي تاريخي متعددي است، به طوري که حتي قبرستان اين روستا که در ضلع شمالي آبادي واقع شده، داراي گورهاي مربوط به دوره ايلخاني بوده که به علت ارزش تاريخي در فهرست ميراث ملي به ثبت رسيده است. البته اين همه داشته هاي گوي گنبد نيست، در مجاورت قبرستان برج مدور تاريخي متعلق به اواخر دوره ايلخاني قرار دارد که به علت نوشته هايي نظير «الله» و «محمد» به گنبد الله الله شهرت يافته است.
    به اعتقاد بسياري از کارشناسان و صاحبنظران ميراث فرهنگي، اين برج مدور شبيه ترين اثر به جاي مانده از دوران يورش مغولان است که آن را مي توان با بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي مقايسه کرد. در اطراف محوطه اين برج، شير سنگي و قوچ سنگي قرار دارد که همه اينها بر جاذبه هاي ميراثي روستاي گوي گنبد افزوده است و شايد وجود همين مجسمه هاي سنگي و قرار گرفتن برج، روي تپه قبرستان موجب شده خيلي ها گنبد الله الله را به يکي از مقبره هاي سرداران مغول نسبت دهند.
    اين بناي مدور بيش از يک و نيم متر از سطح زمين هاي اطراف ارتفاع دارد و داراي دو طبقه شامل سردابه و طبقه اول بوده که البته گنبد طبقه فوقاني ريخته است.
    سردابه نيز در بخش نيمه زيرزميني قرار گرفته که ورودي آن از طريق راهرويي در شرق بنا و از داخل اتاقکي قرار دارد که با 3پله به پايين و با 373 سانتيمتر طول و 66سانتيمتر عرض به ميانه سرداب مي رسد.
    کف صحن فوقاني با آجرهايي به ابعاد 20 در 20 سانتيمتر پوشيده شده که در بخشي از آن کاشي هاي فيروزه اي، سياه، نيلي و لاجوردي ديده مي شود.
    در 4 سوي اصلي، ورودي هايي وجود دارد که سه تاي آن با آجر و به شكل مشبک مسدود شده است و براي داخل شدن به برج بايد از در اصلي که در ضلع شمالي قرار دارد، وارد شد.
    نکته جالب توجه در اين ورودي وجود کتيبه و تزئين جناغي آن است که نسبت به ديگر درها بلندتر و زيباتر است و روي مقرنس هاي آن نيز کاشيکاري با طيف رنگ هاي نيلي تا آبي آسماني چشم نوازي مي کند.
    ستون هاي سنگي و ساقه بنا يکي ديگر از ارزش هاي معماري اين برج عهد مغولي است که با آجرهاي چهارگوش قرمز رنگ ساخته شده که با کاشي هاي فيروزه اي به شكل ساده و در عين حال هنرمندانه، روي آن ها کلمات الله و محمد نوشته شده است.
    در هر حال آنچه مسلم است، نام روستاي گوي گنبد از همين گنبد الله الله برگرفته شده که خود، نشان از هويت و قدمت طولاني اين آبادي دورافتاده مرزي دارد.
    روستايي که چندي پيش براثر زلزله بزرگ ورزقان دچار آسيب ديدگي هايي شد و اين اثر تاريخي نيز نتوانست از حادثه اخير جان سالم به درکند و اين روزها منتظر توجه بيشتر مسئولان و دست اندرکاران ميراث فرهنگي استان است؛ بنايي ارزشمند و کهن که در زلزله سال گذشته بخش هايي از آن دچار آسيب شده است.
    
    ورود اسلام به خاروانا
    دين مبين اسلام در سال 22 هجري قمري و در زمان خليفه دوم مسلمانان وارد خاروانا شد و در مدت 500 سال مردم اين منطقه به شكل تدريجي به دين اسلام تشرف پيدا کردند. اين درحالي است که خلافت حاکمان اهل تسنن موجب رواج مذهب تسنن در آذربايجان و به ويژه حوزه ورزقان و خاروانا شد. مردم در اين منطقه بيشتر معتقد به مذهب شافعي بودند که البته در اين بين مي توان به دانشمندان بزرگ مذهب شافعي نظير «احمد ابن گشتاسب دزماري» اشاره کرد. اما با ظهور تصوف در اردبيل و آذربايجان مردم خاروانا به آن ها گرويدند و با شور و اشتياق فراوان از عصر صفوي به بعد، به مذهب 12 امامي روي آوردند، به شكلي که حتي اهالي اين منطقه در گسترش شيعه نيز به خانقاه اردبيل و سپس به پادشاهان صفوي کمک شاياني کردند.
    از علماي بزرگ تشيع اين منطقه مي توان به استاد محمدتقي جعفري اشاره کرد که اصليت ورزقاني دارد و در دنياي اسلام از شهرت جهاني نيز برخوردار است.
    از ديگر علماي بزرگ تشيع در سرزمين ورزقان و خاروانا مي توان به بزرگاني چون ميرزا احمد مجتهد دينوري که از فقها و محدثين تراز اول جهان اسلام بود و سيد محمدحجت کوه کمري از مراجع تقليد و ميرزاحيدر علياري، ملاعلي علياري، ميرزا محمدعلي آوانسري و ملاجواد ورزقاني اشاره کرد. 
    
   منبع:روزنامه ايران، شماره 5421 به تاريخ 1/5/92، صفحه 15 (ميراث)