گزارش مقدماتي زمين لرزه اهر ـ ورزقان

معاونت زمین شناسی

دفتر بررسی مخاطرات زمین شناختی مدیریت شمال باختری(مرکز تبریز)

زیست محیطی و مهندسی 

گزارش مقدماتی زمین لرزه اهر- ورزقان

م ج بلورچی، ش سلیمانی آزاد، م فریدی، اویسی، ج. قلمقاش، سرتیپی

 نیرومند و پرسنل مرکز تبریز

یکم شهریور 1391

در پى رويداد دو زمين‌لرزه پياپى ساعات 16:53 و 17:04 شنبه مورخ 21 امرداد ماه 1391 با بزرگاى به ترتيب 6.2 و 6 در مقياس محلى در گستره اطراف شهرستان هاى اهر، ورزقان و هريس در آذربايجان شرقى، تيم هایی متشکل از کارشناسان مديريت شمال باخترى(از مرکز تبريز) و گروه لرزه زمين ساخت و زلزله شناسى دفتر بررسى مخاطرات زمين شناختى، زيست محيطى و مهندسى سازمان (از تهران) به منطقه آسيب ديده اعزام گرديدند. در رويداد اين دو زمين‌لرزه متاسفانه دستکم 300 نفر از هموطنانمان جان باختند و بيش از 2500 نفر نيز مجروح شدند. گستره رومرکزى اين دو رخداد مهلرزه‌اى در پهنه اى با تمرکز بالاى جمعيت روستايى واقع گشته و از اين رو بيش از 150 روستا از 20 تا100 درصد متحمل خسارت شدند. در ذيل به ارائه روند اجراى مطالعات و بخشى از نتايج پژوهشى بررسى هاى دفترى و ميدانى تيم هاى تخصصى ياد شده مى پردازيم.

 -          در گام نخست و بلافاصله پس از اطلاع از رويداد زمين لرزه، گروه لرزه زمين ساخت و زلزله شناسى اقدام به تهيه نقشه آنی هم شدت زمين‌لرزه بر پایه مدل های نرم افزاری و تعيين جمعيت در معرض خطر نمود و اطلاعات حاصله را از طريق درگاه الکترونيکى سازمان جهت استفاده در مديريت بحران و امداد و نجات در اختيار همگان قرار داد.

 نقشه آنى هم شدت زمين لرزه بر پایه مدل نرم افزاری. بیشینه شدت احتمالی در رومرکز در مقیاس مرکالی 9

 نقشه مدل ارتفاعی رقومی(DEM) که در آن بردارهای جابجایی پوسته اندازه گیری شده توسط شبکه ژئودینامیک سراسری (سازمان نقشه برداری کشور)، رومرکز زمین لرزه های اهر-ورزقان و پسلرزه های آن و حل سازکار کانونی زمین لرزه نخست از دو مرجع جهانی به همراه موقعیت گسله شمال تبریز و گسله مسبب آورده شده است.

  نقشه هم شدت زمین لرزه و موقعیت روستاها، رنگ نشانگر شدت است.                          هیستوگرام جمعیت تحت تاثیر در شدت های متفاوت،در معرض خطر شدت 6 و بالاتر13576نفر

              خلاصه ویژگی های لرزه شناختی دو زمین لرزه اهر- ورزقان

 در گام بعدى بر اساس پژوهش هاى دفترى و با بررسى نقشه گسله هاى جنباى ايران (حسامى و همکاران، 1382) مشخص گرديد که هيچ پهنه گسلى جنبايى در اين بخش از شمال باخترى ايران به نقشه کشيده نشده است.

بخش شمال باختری نقشه گسله های فعال ایران که در آن برای محدوده مورد بررسی که با ستاره مشخص شده گسل فعالی معرفی نشده است.

با اين وجود بررسى نقشه هاى زمين شناسى ( در دو مقياس 1:250000 و 1:100000) روشنگر به نقشه کشيدن شدن دستکم بخش هايى از يک پهنه گسلى بنيادين خاورى-باخترى( همخوان با راستاى گسلى مورد انتظار از بررسى سازوکارهاى کانونى اين 2 رخداد لرزه‌اى) بود.

بخشی از نقشه زمین شناسی1:250000 اهر که در آن زون گسلی مورد نظر بصورت خط چین به نقشه کشیده شده.

بخشی از نقشه زمین شناسی 1:100000  خوجا که در آن بخش هایی از باختر و خاور گسل مسبب زمین لرزه به نقشه کشیده شده.

 در گام بعد، با بررسى آمار مربوط به روستاهاى صد درصد آسيب ديده و مقايسه موقعيت آنها با ساختارهاى خاورى- باخترى پيشتر به نقشه کشيده نشده( بر پايه تصاوير ماهواره‌اى و مدل ارتفاعى رقومىDEM )، تمرکز اين گونه روستاها در راستاى يک پهنه گسلى احتمالى روشن گرديد( 6 نقطه).

نقشه مدل ارتفاعی رقومی، تخریب روستاها و نقاط پیش بینی شده(ستاره های قرمز=روستاهای تخریب شده، نقاط Aو B نقاط پیش بینی شده برای بررسی صحرایی)

با تمرکز بررسى هاى روزمينى بر روى اين مناطق، در روز دوشنبه  در 4 نقطه از اين نقاط پیش بینی شده، گسيختگى مرتبط با زمين‌لرزه در يک زون خاورى- باخترى به اثبات رسيد و از طريق سايت سازمان براى استفاده ساير محققين منتشر شد. در اين بررسى طول گسيختگى و گسلش مربوط به اين زمين‌لرزه بين 15 تا 20 کيلومتر اعلام شد.

نقشه موقعیت گسله مسبب زمین لرزه اهر- ورزقان

 گسلش سطحی زمین لرزه اهر – ورزقان با کمینه 65 سانتی متر جابجایی راستالغز راستبر و 25 سانتی متر شاغولی،جاده ورزقان

  گسلش سطحی زمین لرزه اهر – ورزقان با کمینه 50 سانتی متر جابجایی راستالغز راستبر و 15 سانتی متر شاغولی، جاده ورزقان

گسلش سطحی زمین لرزه اهر – ورزقان با کمینه 5 سانتی متر جابجایی راستالغز راستبر و5 سانتی متر شاغولی، جاده اهر

گسلش سطحی زمین لرزه اهر – ورزقان با کمینه 25 سانتی متر جابجایی راستالغز راستبر و 20 سانتی متر شاغولی، باختر جاده اهر

در این مدت رخداد بیش از هزار  پسلرزه خرد و کلان در طی ده روز با بزرگای تا 3/5 در جنوب باختری اهر و شمال خاوری شهرستان تبریز موجب نگرانی مردم منطقه به ویژه شهر تبریز گردید به گونه که اهالی منطقه رزوهای اخیر در فضای باز به سر برده و روند عادی زندگی آنها مختل گردیده بود.

در این بین کارشناسان سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور که از دقایق اولیه رخداد زمين‌لرزه در منطقه در کنار مردم و مسئولان ستاد بحران استان حضور داشتند تلاش نمودند تا ضمن مطالعه زمین شناسی زمين‌لرزه اخیر و به سوالات متعدد مردم و مسئولان کشور در باره احتمال وقوع زمين‌لرزه بزرگتر به ویژه در ارتباط با گسل تبریز پاسخ علمی و قانع کننده ای ارائه نمایند در این گزارش ها شرح فعالیتهای سازمان در روزهای بعد از زمين‌لرزه ارائه شده است(بیش از 10 مصاحبه تلویزیونی و رادیویی).

برآورد اولیه میزان تخریب در منطقه

مراکز جمعیتی، سازه های صنعتی، دامداری و کشاورزی، خطوط انتقال انرژی، آب، برق و گاز ، راهها و پل‌ها در منطقه ای به وسعت بیش از 2500 کیلومترمربع در محدوده سه شهرستان هریس، اهر و ورزقان تخریب شده و یا دست کم خسارت دیده اند. برآورد اولیه میزان خسارت بیش 1000 میلیارد تومان بوده است. 

ارزیابی ساختگاه روستاهای ویران شده از دیدگاه زمین شناسی و مخاطرات زمین شناختی:

پس از زمين‌لرزه مخرب 21 مردادماه و ویرانی بیش از 150 روستا و اسکان موقت اهالی منطقه ، برنامه بازسازی سریع روستاها در دستور کار استانداری و ارگانهای دیگر منطقه قرار گرفت. در این مرحله سوال مهمی در پیش روی مسئولان منطقه قرار داشت که آیا محل فعلی روستاها برای بازسازی مناسب است؟ در این مرحله سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور با ارائه طرحی ضربتی و تصویب آن در جلسه هیئت دولت، بازدید از محل روستاها را با هدف بررسی زمین شناسی، زمین ریخت شناسی و مخاطرات زمین شناختی آنها در دستور کار خود قرار داد تا با روش علمی و کارشناسی محل روستاها بررسی و راهکارهای علمی بازسازی ارائه گردد.

به منظور دستیابی به این مهم 5 گروه کارشناسی متخصص و با تجربه( هر تیم حداقل دو کارشناس ارشد) تشکیل شد و با تهیه یک چک لیست مناسب به شکل یکنواختی تمام روستاها مورد بررسی قرارگرفتند. این روستاها در سه فرمانداری هریس، اهر و ورزقان به 170 روستا بالغ شد وکل این بازدیدها در طی 5 روز بصورت شبانه روزی بانجام رسید. با جمع بندی اطلاعات اولیه در مورد روستاهایی که محل استقرار آنها برای بازسازی با خطر معرفی شده بود( حدود 40 روستا) برنامه ریزی بازدید مجدد توسط تیم کارشناسان خبره انجام گرفت که حداکثر تا فردا به پایان میرسد. نتیجه این اقدام استثنایی سازمان گزارشی خواهد بود که جهت آغاز مرحله بازسازی در اختیار استانداری محترم آذربایجان غربی قرار خواهدگرفت.

موقعیت مکانی روستاهی بررسی شده( ضربدر قرمز کوچک)

شایعه خطر فعالیت قریب الوقع گسل تبریز و نقش سازمان:

متاسفانه مانند دیگر رویدادهای مخاطرات در کشور( بویژه در زمین لرزه ها این مورد به فراوانی دیده می شود)پس از کنترل پیامدهای ناگوار زمين‌لرزه اهر-ورزقان توسط مدیریت بحران و ارگانهای ذیربط، با رخداد پسلرزه های متعدد در منطقه و احساس آن در شهر تبریز، شایعه رخداد زمین لرزه ای بزرگ و قریب الوقع در گسل تبریز در منطقه قوت گرفت به گونه ای که مردم شهر به دلیل هراس از این پدیده، خانه های خود را ترک نموده و روزها در فضای باز به سر بردند. در این بین، بحث غیر علمی در شبکه های ماهواره ای و اظهار نظرهای غیر کارشناسی عده ای موجب گسترش اضطراب در شهر شده بود. به همین منظور کارشناسان سازمان تلاش نمودند با بررسی داد های دستگاهی و مدل‌های لرزه ای به سوالهای زیر پاسخ علمی دهند : 

آیا فعالیت گسل گوشه داغی (گسله مسبب زمین لرزه اخیر) موجب فعالیت گسل شمال تبریز خواهد شد؟

در این راستا سازمان با اتکا به توان علمی کارشناسان خود در جلسات کارشناسی مدیریت بحران شرکت نمود و مطالب زیر را عنوان نمود:

گسله تبريز يکى از گسله هاى شناخته شده و فعال کشور است و همانطور که پيش از رويداد زمين لرزه اهر امکان جنش آن وجود  داشت همچنان امکان آن وجود دارد.

شهر تبريز در گذشته تاريخى خود بارها زمين لرزه هاى بزرگى را تجربه نموده است و بنابر اين دور از انتظار نيست که در آينده زمين لرزه اى بزرگتر از زمين لرزه اهر را تجربه نمايد، اما زمان رويداد آن همچنان درهاله ای از ابهام است و از نظر علمی قابل پیش‌بینی نیست.

رويداد پس لرزه ها بعد از هر رخداد زمین لرزه امرى طبيعى است که انتظار مى رود تا چند هفته آينده نيز ادامه يابد. اما اينکه اين پس لرزه ها زمين لرزه بزرگ ديگرى را در پى خواهند داشت قبل پیش‌بینی نیست. همچنین نمودار تاریخ رخداد/ بزرگی زمینلرزه‌های این منطقه نشان می دهد در روزهای اخیر تعداد و بزرگی پسلرزه های کاهش یافته است و به نظر می رسد منطقه به سمت پایداری می رود.

بر پایه نقشه موقیعت جغرافیایی اثر روسطحی زمين‌لرزه اصلی و پس لرزه های منطقه، تمام لرزه های بزرگتر از 5/2 ریشتر پیرامون گسل گوشه داغی قرار دارند و به نظر می رسد تمام آنها در ارتباط با گسیخت این گسل رخ داده اند.  به عبارت دیگر داده‌های دستگاهی موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران نشان می دهد هیچیک از زمین‌لرزه های اخیر در ارتباط با فعالیت گسل تبریز نبوده است. 

در جلسه مشترک کارشناسان موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران تاکید نمودند بر پایه اطلاعات این موسسه رفتار لرزه ای گسل تبریز در یک هفته قبل و بعد از زمين‌لرزه اهر –ورزقان هیچ تغییری دیده نشده است. لذا مردم شهر تبریز با همان آرامش یا نگرانی زمان قبل از وقوع زمين‌لرزه اخیر باید زندگی نمایند.

پراکندگی و بزرگی رومرکز زمين لرزه ها بر اساس گزارش موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران برروی نقشه زمین شناسی منطقه. این شکل محل گسل جنوب اهر-ورزقان  و گسل شمال تبریز به گونه تقریبی و با خط قرمز نمایش داده شده است.

پراکندگی و بزرگی رومرکز زمين لرزه ها بر اساس گزارش موسسه بین المللی زمين‌لرزه - در این شکل محل گسل جنوب اهر-ورزقان  به گونه تقریبی و با خط قرمز نمایش داده شده است.

پراکندگی و بزرگی رومرکز زمين لرزه ها بر اساس گزارش موسسه EMSC اروپا برروی نقشه جغرافیایی منطقه- در این شکل محل گسل جنوب اهر-ورزقان  و گسل شمال تبریز به گونه تقریبی و با خط مشکی نمایش داده شده است.

 در پایان اینگونه جمع بندی می کنیم که بهترین راه برای جلوگیری از خسارت جانی و مالی در  مخاطرات زمین شناختی آینده مقاوم سازی است.

منبع: پایگاه سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور