ای خوشا خاک قراداغ که خلد آئین است بوسه گاه ملک ومهبط حورالعین است
عرش باآن عظمت بوسه کند برخاکش زانکه آرامگه شیخ شهاب الدین است
اهرنما،در راستای بهره مندی علاقه مندان به تحقیق وپژوهش در خصوص ارسباران وبه روز کردن این اطلاعات در خصوص منطقه با بهره گیری از منابع متعدد وکمک دوستان نوشته زیر تهیه شده که امید است مورد استفاده دوستان قرار گیرد انتظار داریم دوستان ومحققان وپژوهشگران عزیزبا ارائه اطلاعات جدید و غنای آن بیفزایند ، تا بتوانیم گامی هرچند کوچک در جهت شناساندن خطه دلاور خیز ارسباران برداریم .
به گزارش اهرنما،در دل ناحيه آذربايجان ( شمال شرقي استان آذربايجان شرقي)،منطقه ای زیبا وسرسبز به نام ارسباران يا قره داغ شكل گرفته است كه به خاطر ويژگي هاي فرهنگي و اجتماعي و طبيعي اش، ناحيه به حساب مي آيد.
اهرارسباران در دوره های مختلف تاریخ حاکم نشین بوده است
مركز قره داغ يعني اهر از پیشینه وقدمت بالاييبرخوردار بوده و در برخي از دوره هاي تاريخي حاكم نشين بوده است و عنوان ارسباران در سال 1314 به اين منطقه اطلاق شده و قبل از آن ( از دوره صفوي به بعد ) عنوان قره داغ يا قراجه داغ به آن اطلاق مي شده است.
این منطقه در دوره صفوی “ارازبار”وارسبار” نیز استفاده شده
در برخي منابع قديم و حتي دوره صفويه از اسامي « آراز بار» و « ارسبار» نيز استفاده شده است و یونانیان به منطقه‌ای که پیرامون رود ارس قرار داشت، به تقلید از پارسیان آراکسینا می‌گفتند.
بیش از چهار صدهزارنفر درمنطقه ارسباران زندگی می کنند
ارسباران با جمیتی بالغ برچهارصد هزار نفر و به مساحت بيش از 12 هزار كيلومتر مربع شامل 18 محال با يك هزار روستا ( بايبوردي، 1341) مي شود و امروزه شهرستان هاي اهر، كليبر، ورزقان، هريس، خداآفرين و هوراند را شامل مي شود.
ارسباران منطقه کوهستانی وجنگلی است
اين منطقه یک ناحیه كوهستاني و جنگلي و دشت مي باشد و رودخانه هاي مهمي چون اهرچاي و آجي چاي، ايلگنه چاي و كليبرچاي و ارس در آن جريان دارند.
164هزار هکتار جنگل در ارسباران واقع شده است
دو رشته كوه بزرگ يعني قره داغ و قوشاداغ نيز تماماً در اين منطقه كشيده شده اند و جنگل هاي بکر وطبیعی ارسباران كه در فهرست ميراث جهاني قرار گرفته، با 164 هزار هكتار تماماً در اين منطقه واقع است.
اکثر عشایر غیور آذربایجان در ارسباران سکونت دارند
همچنین اكثر جمعيت عشاير استان آذربايجان شرقي که نماد شجاعت وافتخار کشورمان در طول تاریخ بوده اند نيز در منطقه ارسباران (اهر کلیبر ،ورزقان،خدافرین،هوراندوورزقان وقسمتی از مغان سكونت دارند.
کشاورزی،معدن و گردشگری پتانسیل های مهم ارسباران هستند
كشاورزي، دامداري، باغداري، معدن و گردشگري از توانمدیهای هاي مهم محيطي منطقه ارسباران به حساب مي آيدو درآمد اقتصادی اکثر اهالی این منطقه از این محل تامین می شود.
آثارتاریخی منحصر بفرد از جاذبه های گردشگری ارسباران است
منطقه ارسباران از نظر تاريخي بسيار غني است و گورستان ها و تپه ها و محوطه ها و شهرهاي باستاني بسياري مانند قوبول دره سي، ميدان هوشنگ شاه، تپه شتربان، اژدهاداشي، لاريجان، گونجيك، زردخانه، ورگهان، چئراغلي، زرنق و…، كتيبه هاي اورارتويي مانند سغندل ورزقان و شيشه اهر، همچنان قلعه هاي بسياري مانند بابك، پشتو، جوشين، آوارسين، قهقهه، آغجاقلعه، نودوز، كردشت و… مساجد قديمي چون مسجد جامع اهر و خاروانا، بازار تاريخي اهر، كاروانسراهاي قديمي چون گويجه بئل و گورادره در اهر، خانه هاي قديمي چون خانه دكتر قاسم خان اهري و اميرارشد قراجه داغي،در این منطقه قرار دارد.
ارسباران یکی از مناطق مهم گردشگری دینی است
ارسباران یکی از مناطق مهم معنوی ودینی است که امامزاده هایی هم چون امامزاده سيدلر در اهر، امامزاده سيد ابراهيم در ورزقان، امامزاده سيدمحمد در نوجه مهر، امامزاده شاه قاسم در كليبر و امامزاده زین الدین در اهرو امامزاده های متعدد ديگراز نماد های معنوی وتوسعه گردشگری دینی میباشند که سالانه پذیرای هزاران نفر جهت زیارت آنها می باشد
قدیمی ترین پلهای کشور (پلهای خدافرین)درارسباران واقع شده اند
پل هاي تاريخي چون دو پل قديمي خداآفرين كه گفته مي شود قديمي ترين پل هاي ايران هستند، پل ونيار ( صفوي اهر)، حمام هاي قديمي مانند حمام كردشت و بناهاي قديمي به ويژه بقعه شيخ شهاب الدين اهري و برج دوزال از جمله آثار تاريخي مهم اين منطقه هستند.
“قانلی گول”منطقه ای در اهر که شاهد رشادت وازجان گذشتگی مردم این دیار در مواجهه با اشغالگران روس می باشد
اين منطقه همواره شاهد جنگ هاي خونين بوده است. چه در دروه صفوي كه عثماني ها در شهر اهر « قانلي گؤل » ـ بركه خون ـ راه انداخته بودند و چه در دوره فتحعلي شاه قاجار كه جنگ هاي ايران و روس اتفاق افتاد و عهدنامه هاي گلستان و تركمانچاي منعقد گرديد و بخشي از سرزمين ايران مان از دست رفت و چه در جريان جنگ هاي جهاني اول و دوم كه اين منطقه از ايران به اشغال روسها درآمد. در جنگ جهاني دوم كه شوروي به اشغال ايران دست زد، ابتدا از منطقه ارسباران با نيروهاي زميني وارد شد و همزمان هواپيماهاي آن شهر اهر را بمباران كردند و بيش از 90 نفر از مردم اين شهر كشته شدند.در واقع اهر اولين شهر ايران بود كه در جنگ جهاني دوم و دقيقاً سوم شهريور سال 1320 توسط شوروي ـ متفقين ـ بمباران شد
اسداله سلطان اولین ارسبارانی بود که برای عهدنامه ترکمانچای صفت ننگین بکار برد
در جريان جنگ هاي ايران و روس كه عباس ميرزا ـ وليعهد فتحعي شاه ـ فرمانده جنگ بود،، اين منطقه و شهر اهر مدتى مركز فرماندهى عباس ميرزا بود و مردم مبارز ارسباران در جنگ با روسها رشادت هاي بسياري بروز دادند. وقتي هم كه عهدنامه هاي تركمانچاي منعقد شد، اسد اله سلطان از ايل حاج عليلوي قره داغ كه 9 فرزندش در راه ميهن شهيد شده بودند، نزد عباس ميرزا رفت كه در 12 تن از فرزندان و نوادگانش نيز با او بودند. اسد اله سلطان به عباس ميرزا اعلام كرد كه حاضرم خود و اين 12 تن نيز در دفاع از كشور شهيد شوند ولي عهدنامه تركمانچاي منعقد نشود. اسد اله سلطان اولين كسي بود كه از اين عهدنامه با صفت « ننگين » نام برد.
تقدیم 1200شهید در8سال دفاع مقدس افتخار مردم ارسباران
منطقه ارسباران در جريان جنگ تحميلي 8 ساله و دفاع مقدس 1200 شهيد تقديم دين و ميهن كرده است. از سال 1390 هر سال در اين منطقه يادواره شهداي ارسباران برگزار مي شود كه ابتدا در اهر و سپس در كليبروسال گذشته در ورزقان برگزار شد . در يادواره اول و در پيامي كه از آيت الله نوري همداني قرائت شد، نام اسداله سلطان نيز در این پیام امده بود.
ارسباران زادگاه فرهیختگان،اندیشمندان وعالمان دینی
شخصيت هاي بزرگي چون شيخ شهاب الدين اهري، علامه محمد تقی جعفري، ستارخان، ميرزا طاهر خوشنويس، آيت الله حجت كوه كمري، قطبي اهري، كلنل محمد تقي خان پسيان، حكيم ابوالقاسم نباتي، عندليب قراجه داغي، ساري عاشيق،آيت الله برقي، آيت الله نجفي، آیت اله شیخ احمد اهری ،ميرزا جعفر قراجه داغي، محمد طاهر قراجه داغي از شخصيت هاي بزرگ اين منطقه هستند. از شخصيت معاصر اين منطقه مي توان؛مرحوم پرفسوردکتر عیسی بایبوردی پزشک برجسته در رشته سرطان شناسی بخصوص سرطان خون،سرهنگ بایبوردی، پرفسور محمود آخوندي ( نخستين پرفسور حقوق و پدر دادرسي ايران )، عليرضا مدقالچي ( چهره ماندگار و رئيس انجمن رياضي كشور) را نام برد.
ارسباران قطب علمی آموزشی
ارسباران یکی از مناطقی است که خوشیختانه در حوزه علمی ،پژوهشی وفرهنگی از جایگاه خاصی برخوردار بوده بطوریکه امروز بیش از یک سوم مدیران استانی به دیار سرسبز ارسباران تعلق داشته واکثر فرهنگیان وقضات دادگستری استان بزرگ شده در این منطقه بوده اند وامروز افتخار دیگر ارسباران اینکه این منطقه هم اکنون بیش از 15هزار دانشجو در مراکز اموزش عالی مشغول تحصیل هستند وهم اکنون دانشگاه ازاد اسلامی واحد اهر به عنوان دومین واحد دانشگاهی استان بعد از واحد تبریز بشمار می رود که با تلاش دکتر علی رضایی رئیس اسبق واحد اهر ورئیس فعلی واحد تبریز به جایگاه ویژه ای دست یافته هم اکنون بیش از نه هزار دانشجو وبالغ بریکهزار نفر هیئت علمی ،استاد مدعو وکارمند دارد که بعنوان بزرگترین مرکز اموزش عالی دولتی،وغیردولتی افتخاری بزرگ برای منطقه است .
ارسباران از مناطق 20گانه معدنی کشور وخصوصا معدن مس ،طلا
كوهستان هاي « قره داغ » در نيمه ي شمالي و « قوشاداغ» در نيمه ي جنوبي آن كشيده شده و قله هاي بلندي چون « كيامكي » با ارتفاع 3314 متر و « قوشاداغ » با ارتفاع 3150 متر در اين رشته كوه ها واقع اند. گوشه ي شمال شرق اين منطقه « گوراديز» تنها 140 متر ارتفاع دارد. در نتيجه ي فعاليت هاي آتش فشاني دوران سوم زمين شناسي، رشته كوه قره داغ از معادن مس سرشار است و معادن قابل توجه ديگري همچون طلا، سرب، روي، نفلين سينيت، آهن و… در آن وجود دارد. از معادن مهم مس در اين زون كه يكي از زون هاي 20 گانه ي معدني كشور به حساب مي آيد، مس سونگون و مزرعه و از معادن مهم آهن در آن، معدن جويبند مي باشد.
جنگلهای ارسباران میراث جهانی ثبت شده در سازمان بین المللی یونسکو
جنگل هاي ارسباران كه ميراث جهاني شناخته مي شود و در سازمان يونسكو ثبت نيز شده است، يكي از مناطق جنگلي مهم كشور به حساب مي آيد. اين منطقه از تنوع گونه هاي گياهي و جانوري قابل توجهي برخوردار است. از برنج و انار و پنبه و زعفران و سماق تا گيلاس، زغال و ذرت و چغندرقند و گندم و لوبيا و عدس و از سيب و انگور و توت و هندوانه و تمشك و گلابي و زالزالك و انجير در آن مي رويد.
نام افتخار آمیز ارسباران در پایتخت ایران اسلامی
نام ارسباران در اقصی نقاط کشورمان طنین انداز است .نام ارسباران حتي نام خيابان و فرهنگسرايي را در پايتخت كشورمان به خود اختصاص داده است و با جنگل هاي هميشه سبزش جهاني نيز شده است.
ارسباران منطقه شجاعت است
اما زلزله سال 1391 ارسباران باعث شد كه ارسباران با نگاهي تازه جهانی شد . زلزله 21 مرداد ابتدا با نام « اهر، هريس و ورزقان» خوانده مي شد اما طولي نكشيد كه عنوان ارسباران و قره داغ در محافل علمي و خبري مطرح شد. زلزله در منطقه مياني ارسباران رخ داده بود و حدود 5 هزار كيلومترمريع از اين منطقه را تحت تأثير قرار داده بود. عنوان ارسباران وقتي زنده تر شد كه پس از وقوع زلزله رهبر معظم انقلاب در سفري به اين منطقه و بازديد از روستاهاي تخريب شده و ديدار با مردم زلزله زده ي اين منطقه فرمودند؛ « مردم مؤمن ارسباران كه اكنون اين منطقه دچار حادثه زلزله شده همواره به رشادت و شجاعت مشهور بوده اند». پس از آن بود كه توجه به اين منطقه از سوي مسئولان ابعاد تازه اي پيدا كرد و پس از آن بنرها هاي بسياري با عبارت « ارسباران سرزمين شجاعت است» و « منطقه ارسباران، منطقه شجاعت است»، به نقل از مقام معظم رهبري در ميادين شهرهاي اين منطقه در برابر ديدگان قرار گرفت .باتشکر از دوست عزیز وبرزگوارم جناب آقای جعفر خضوعی که در تهیه این نوشته ما را یاری کردند
واین نوشته را با اشعاری بسیار شیوا از حكيم ابوالقاسم نباتي شاعر و عارف بزرگ قرن سيزدهم كه مدتي را در بقعه شيخ شهاب الدين اهري بيتوته كرده است، منطقه قراجه داغ ( ارسباران) و مقام شيخ شهاب الدين اهري را چنين به شعر آورده است به پایان می بریم:
ای خوشا خاک قراداغ که خلد آئین است بوسه گاه ملک ومهبط حورالعین است
عرش باآن عظمت بوسه کند برخاکش زانکه آرامگه شیخ شهاب الدین است
(حسن بالاگر کارشناس ارشد تاریخ ایران)